1990-cı ilin Qanlı Yanvarının anım günündə bütün şəhidlərimizə bir daha Allahdan rəhmət diləyir və bu yaxınlarda qardaş Qazaxıstanda baş vermiş daha bir qanlı yanvarı da düşünməli oluruq.
On beş gündən artıqdır dünya mətuatında qardaş ölkədə baş verənlər təhlil edilir, bu faciəli olayların təşkilatçıları və səbəbləri haqqında yazılar yazılır. Hər qəzetin də öz variantı, öz yanaşması... Nəhayət, internet açılıb, əlaqələr bərpa olunub. Narahatlıq və sual dolu yazılarımız qazax dostlarımıza çatıb və onlar da bəzisi ehtiyatla, bəzisi açıq şəkildə cavablar yazır, həmin günlərdə görüb-izlədikləri haqqında fikirlərini bölüşürlər. Otuz il əvvəl Sovet ordusunun Azərbaycanda törətdiyi vəhşiliklərdən sonra bizim göz yaşı ilə dolu yazılarımız, dünyanın eşitmək istəmədiyi harayımız yada düşür. O vaxt Sovet ordusu Bakı işğalını bir müddət gizli saxlata bilmişdi, lakin Qazaxstan hadisələri gizli qalmadı.
Bir qazax ziyalısının yazısında oxuyuram: “Tokayev ölkəyə ordu yeritdi və biz dünənki gündən Rusiyanın işğalı altındayıq. Tokayevin apardığı iyrənc təbliğata aldanmayın. Yağmaçılar, vəhşilik törədib evləri yandıranlar hakimiyyətin öz adamlarıydı. Xalqın dinc mitinqini gözdən salıb boğmaq üçün”.
Başqa bir akademik dostum qazax xalqına müraciət edir ki, adını dəyişmək istəyirəksə, Nur-Sultan şəhərinə türklərin böyük sərkərdəsi Çingiz xan adını verək...
Üstəlik, türk dünyasının və Qazaxıstanın ağsaqqalı N.Nazarbayev də bir çoxlarının sevincinə, marağına, narahatlığına son qoyub mətbuatda açıqlama ilə çıxış edib, baş verən olaylarda düşmən əli olduğunu bildirib, xalqı yekdilliyə çağrıb və Tokayevin qiyamı yatırmaq üçün atdığı addımları bəyəndiyini bəyan edib.
Görünən budur ki, Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatına üzv ölkələrinin ordusunu Qazaxıstana soxmaqla qazax xalqının iradəsini qıracaqlarını, xalqın türklük sevdasını söndürəcəklərini düşünənlər yanıldılar...
Bu baxımdan da Qazaxıstandakı durum bizdə 20 Yanvardan sonrakı vəziyyətə çox bənzərdir.
Şübhəsiz, bu hadisələr haqqında əsl həqiqəti müəyyən vaxt keçəndən sonra öyrənəcəyik.
Bu arada Rusiya mətbuatında on beş gündür “Qazax qiyamının texnologiyası”na həsr edilmiş məqalələr uc-uca calanıb. Məşhur qəzetlərdən birində oxuyuruq: “Artıq məlumdur - Qazaxıstandakı proqram klassik “rəngli inqilab”lara bənzəmirdi. Qazax qiyamı bir şəhərdəki dinc etirazdan ildırım sürəti ilə bütün ölkəni bürüyən xaos alovlanmasına çevrildi”. “Bu qiyamı kim və necə təşkil edib” sualına cavab gəzən icmalçılar və siyasətçillər təxminən eyni mövqeyi bölüşürlər. Onlar hesab edirlər ki, bir çox ölkələrdə olduğu kimi, Qazaxıstanda da hakimiyyət orqanları sosial tələblərlə küçəyə çıxan narazı insanlarla vaxtında dil tapa bilmədi və buna görə də vəziyyərdən kimliyi bəlli olmayan dağıdıcı qüvvələr, “düşmənlər, hakimiyyət hərisləri” bacarıqla istifadə etdilər. Əhalinin bir bölgədə başlanan dinc mitinqlərinə hakimiyyətin cavabı gecikəndə, görünür, öncədən yüksək səviyyədə hazırlanmış qüvvələr təşəbüsü ələ aldılar. Ya Qazaxıstanı parçalamaq, ya da hakimiyyətə zəbt etmək məqsədilə...
Dinc mitinqləri qanlı toqquşmalara çevirənlər arasında Prezident Tokayevin də adı çəkilir, təqaüddə olan N.Nazarbayevin də, xarici qüvvələrin də... Hətta Moskvanın “Versiya” qəzeti “inqilabı küçələrdə yox, saraylarda edirlər” hökmü ilə öz ehtimalını aksiom kimi, qəzetin üz qabığını dolduran iri hərflərlə verməkdən də çəkinməmişdir: “Qazaxıstanda Maydanın rejissoru (tərtibçisi) prezident aparatında idi”. Demək olar ki, bütün təhlilçilər küçələrə axan insanların arasında qonşu ölkələrdən gəlmiş və xüsusi hazırlanmış silahlı dəstələrin olduğunu vurğulayırlar. Maraqlıdır ki, hələ bir il əvvəl Nazarbayevin nəvəsi Aysultan (Londonda naməlum şəkildə dünyasını dəyişib) Feysbukda məlumat yaymışdı ki, babasını aradan götürmək üçün Qazaxıstanda sələfilərdən ibarət 400 nəfərlik xüsusu gizli dəstə var.
Rusiya mətbuatı xüsusi bir arxayınlıqla köhnə illə bərabər, Nazarbayevin də yola salındığını vurğulayaraq, onun və ailəsinin xaricdəki əmlaklarının siyahısını dərc edərkən, Qazaxıstana gələn “rus qışı”nın “ərəb baharı”na bənzəmədiyini də unutmur; çünki bu qışın Rusiyada “qazax sindromu”na cevrilmək qorxusu var. (Bu yaxınlarda məlumat yayılmışdı ki, dünyanın milyarder ölkə başçıları arasında V.Putin birinci yerdədir).
Bəzi Moskva şərhçiləri Rusiyanın bu hadisədən dərs çıxarmalı olduğunu da dönə-dönə vurğulayır. Dimitri Papov adlı müəllif “Qazaxıstanın rus qışı” adlı məqaləsində yazır: “Qazaxıstan inqilabından bir neçə dərs almaq olar. Qazaxıstanda da, bizdəki kimi, ... işlər plana uyğun gedir: əhali kasıblaşır, oliqarxlar zənginləşir, sənaye dağılıb. Qazaxıstan hakimiyyəti Rusiyanın təcrübəsini nəzərə almamaqla ciddi səhv buraxıb. Vəhşi oliqarx kapitalizmində sabitliyi saxlamaq üçün əhalini tam dilənçiyə çevirmədən kasıblıq həddində saxlayıb, həm də böyüyüb orta təbəqəyə çevrilməsinə, dirçəlməsinə, özünü arxayın hiss edib siyasi tələblər irəli sürməsinə imkan vermirlər... (Bunlar hamısı bizim də keçdiyimiz yollardır).
Başqa müəlliflər, deputatların, beynəlxalq əlaqələr üzrə mütəxəsislərin yazılarında xoruzun quyruğu daha aydın görünür; əllərinə bəhanə düşüb: Qazaxıstanda rus əhalisinin demoqrafik vəziyyəti üzrə statistikalar aşkarlanır, rusofobiyanın güclənməsi, rus dilinin dövlət dili olmaması və hətta 1986-cı ilin Kolbin hadisələri xatırlanır... Sanki bunları demək üçün susub bu günü gözləyirmişlər.
Qazaxıstanın gələcəyi ilə bağlı suallara verilən cavablarda isə belə bir arxayınlıq var ki, bu qiyamdan sonra ölkədə Rusiyanın təsiri artacaq, Tokayev Putindən daha çox asılı olacaq; neft-qaz istehsalında İngiltərə-ABŞ-ın təsiri məhdudlaşacaq, “latınlaşma” (yəqin əlifbanı nəzərdə tuturlar) və “millətçilik” meyillərinin qarşısı alınacaq... Onu da açııq-aşkar yazırlar ki, bu hadisələrin Rusiyaya sıçramaq qorxusu da var.
Yadımdadır, 1990-cı ildə Sovet ordusunun Azəraycana yeridilməsinin bir bəhanəsi də burda guya millətçiliyin güclənməsi idi. Yəni rus, ingilis, fransız millətini sevə bilər, biz yox!
Maraqlıdır ki, ilk mitinqlərə çıxanlar neftin, qazın qiymətinin artırılmasına etiraz edir, sosial tələblər irəli sürürdülərsə, Rusiya mətbuatının maraq və istəkləri qazaxların bu tələblərini kölgədə qoyur və daha aqressivdir: rus dilinin rəsmi status alması, siyasi hakimiyyətə ruspərəst qüvvələrin gətiriləsinə yardım, rusların köçünün qarşısının alınması və hətta Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatına qoşulmuş ölkələrin SSRİ-dən qopmuş başqa ölkələrdə də belə hadisələrin ola biləcəyini nəzərə alması və hazır olması... Anlamaq olmur, bu təşkilat ölkələrin daxili işlərinə hansı haqla qarışa bilərlər?
Bəli, Qazaxıstan faciəsindən “dərs almaq” lazımdır. Ən birincisi milli birliyi, vətəndaş həmrəyliyini qorumaq dərsi; ikincisi, milləti aclıqla, bahalıqla imtahana çəkməmək dərsi; üçüncüsü, oliqarx vəhşiliyi və saymazlığına və ölkənin sərvətinin kənara axmasına yol verməmək dərsi; dördüncüsü, ölkədə qarşılıqlı sayğı, dialoq mühitinin qorunması, siyasi mübarizələrin yalnız Konstitutsiyaya və qanunlara uyğun şəkildə aparılması dərsi; nəhayət, milli kimliyin təməli olan ana dilinin qorunması, dilimizin naşıların əliylə elmi don geyindirilərək korlanmasının qarşısını almaq və ölkədə təhsilin birmənalı olaraq dövlət dilinə keçirilməsi dərsi və s.
Sabir Rüstəmxanlı,
Xalq şairi